NAGRADA ZA MOSTARCE NAKON GODINA PATNJE I RAZARANJA

Stara gradska jezgra sa njenim nukleusom Starim mostom, veličanstvenim djelom  mimara hajrudina, prvi je kulturno-historijski lokalitet u BiH na prestižnoj listi koju državni vrhovi mnogih zemalja priželjkuju

Piše: Šemsudin Serdarević

Nakon zasjedanja WHC u Durbanu 15.jula ove godine, tri nove zemlje- Bosna i Hercegovina, Modavija I Bahrain-prvi put su upisane na listu svjetske kulturne baštine pod zaštitom UNESCO-a, čime im je dat pečat kredibiliteta svjetske asocijacije za prosvjetu, nauku I kulturu.
Stara gradska jezgra Mostara sa njenim nukleusom Starim mostom, veličanstvenim djelom mimara Hajrudina, koga je obnovila međunarodna zajednica u saradnji s Gradom Mostarom, prvi je kulturno historijski lokalitet u našoj zemlji na ovoj prestižnoj listi, koju državni vrhovi mnogih zemalja priželjkuju.

Put do ovog priznanja bio je trnovit, naporan I vrlo složen, posebno kada se zna da je Stari most srušen u posljednjem ratu. U konkurenciji 213 gradova iz cijelog svijeta, sada već daleke 1986. godine, projekat zaštite stare gradske jezgre Mostara dobio je međunarodnu nagradu Aga Khan za aritekturu.

Put do Durbana

Nagrada je uručena u marokanskom gradu Marrakeshu inžinjerima Džihadu Pašiću, direktoru radne organizacije Stari grad i mr. Amiru Pašiću za izvanredno zamišljenu i ostvarenu konzervaciju i aktivnu zaštitu cijelog starog jezgra Mostara iz XVI vijeka. Cjelokupan rad ovih stručnjaka bio je zasnovan na savremenim principima zaštite graditeljskog nasljeđa. Bio je to integralana proces, od programiranja i projektovanja do poslova konzervacije, adaptacije i revitalizacije. Najvažniji utisak na žiri predstvljala je činjenica da se u toj živopisnoj jezgri odvijao intenzivan život. Prema tome, dodjela ove respektabilne međunarodne nagrade, koja je ustanovljena 1980. godine, predstavljala je u stvari početak puta do Durbana.
Najveći dio tog historijskog jezgra zajedno sa Starim mostom potpuno je uništen tokom posljednjeg rata, tako da je prekinut kontinuitet jedne bogate tradicije. U vrmenu bremenitom mnogim egzistencijalnim problemima Predsjedništvo Skupštine opštine Mostar 1. Novembra 1995. godine donosi Odluku o početku izgradnje Starog mosta. Odluku je potpisao predsjednik Safet Oručević. Od tada počinje naporna borba za povratak simbola grada koji je u ratu postao paradigma razaranja i podjela.

Cilj je bio putem rekonstrukcije Starog mosta vratiti povjerenje među narodima I građanima i obezbijediti im komunikaciju koja ih je vijekovima ne samo fizički spajala nego je bila zajednički simbol grada.

U saopštenju za javnost navedeno je da će se Stari most graditi na isti način kao i u vrijeme nastanka, dakle na klasičan način, sa istim materijalima i tehnologijama.
Samim tim su odagnane sve dileme o izgledu, dimenzijama i načinu gradnje budućeg mosta. Potom je počelo lobiranje za donatore.

Prva zemlja koja je ponudila novac bila je Turska. Ekskluzivitet da samo Turska učestvuje u finansiranju izgradnje Starog mosta nije prihvaćen. Ova prijateljska zemlja smatrala je da Stari most predstavlja dio njihove kulturne baštine i da na osnovu toga može sama biti nosioc investicija i građenja. Očito da su čelni ljudi ljudi Predsjedništva Skupštine opštine Mostar na čelu sa Safetom Oručevićem imali viziju da to bude internacionalni projekat u kojem će imperativno morati učestvovati Srbi, Hrvati i Bošnjaci uz druge nacije svijeta.

Naredne 1996. godine predstavnici američke fondacije Council for America's first freedom američkog podpredsjednika Al Gorea, zatim tvorac Dejtonskog sporazuma Richard Holbrook i State Department daju punu podršku rekonstrukciji Starog mosta. Tada je bilo sasvim izvjesno da se u projekat počinju uključivati vodeće svjetske ličnosti i asocijacije. Najveće zasluge na političkom planu i lobiranju relevantnih svjetskih ustnaova i država pripadaju Safetu Oručeviću, gradonačelniku Grada Mostara. Svojom vizijom i osjećajem za imperativno uključivanje što više zemalja svijeta projekat rekonstrukcije dobio je internacionalni karakter a ujedno je uspio stvoriti klimu povjerenja i kod susjednih naroda koji su bili u konfliktu izraženom strahovitim razaranjima i uništenjima.

Sredinom mjeseca jula 1997. godine osniva se Fondacija Stari Mostar za rekonstrukciju čiji je zadatak da vrši sve pripreme za izgradnju simbola grada. U članstvo Odbora Fondacije uz ostale primljeni su bivši državni sekretar USA Cyrus Vence, Bonnie Burnhman, predsjednica World Monuments Fund iz New Yorka i Ekmeledin Ihsanoglu, generalni direktor IRCICA. Na poziv gradonačelnika Oručevića angažovani su NATO i Međunarodne stabilizacione snage u BiH (SFOR). Pripadnici Multinacionalne divizije Jugoistok bili su angažovani na vađenju prvog kamena srušenog mosta iz korita Neretve. Generalni sekretar NATO-a Havijer Solana dao je podršku obnovi Starog mosta koja predstavlja simbol ujedinjenja Mostara.

U novembru 1997. godine UNESCO je izdao knjigu Mostar urban heritage map and rehabilitation plan of Stari grad o rehabilitaciji Starog mosta i stare gradske jezgre Mostara. U njoj je detaljno obrađen svaki objekat u staroj jezgri sa planovima po sekcijama.
U knjizi između ostalog stoji: “Naša je čvrsta nada i vjerovanje da će ovaj plan za očuvanje i poboljšanje Starog grada obezbijediti osnovu za oživljavanje Mostara u korist svih stanovnika i za sve one kojima leži u srcu naša zajednička kulturna baština.

Ključni događaj

Italijanski ministar za spoljne poslove Lamberto Dini je u proslovu iznio mnoge epitete na račun Mostara:
“Uzimajući u obzir da je Mostar uvijek bio smatran prema mišljenjima međunarodne zajednice gradom-simbolom miroljubive koegzistencije između različitih etničkih grupa, ne mogu a da ne naglasim političku vrijednost i socijalnu važnost ovog projekta.”

Ključan događaj desio se u martu 1988. godine kada je na inicijativu Safeta Oručevića, gradonačelnika Mostara, stvoreno globalno partnerstvo između UNESCO-a, World Bank i Grada Mostara, a u projekat su uključene Italija, Holandija, Turska, Francuska, Luksemburg, Hrvatska, Banka za razvoj Vijeća Evrope kao i organizacije IRCICA, The Aga Khan Trust for Culture, World Monuments Fund… Na sjednici u Parizu dogovorena su načela zajedničkog poziva za ovo partnerstvo na projektu rekonstrukcije Starog mosta i osnivanje ekspertnog tima stručnjaka UNESCO-a. U ovaj tim uključena su tri stručnjaka iz Beograda, Zagreba i Sarajeva.

Prisustvo UNESCO-a, to je savim evidentno, postajalo je sve veće što je ukazivalo da Stari most postaje sve zanimljiviji za buduće uknjiženje na listu svjetske baštine. Maja 1998. godine upućeno je zajedničko pismo delegacije BiH direktoru Svjetske banke u BiH Cristianu Portmanu u kome predstavnici srpskog, bošnjačkog i hrvatskog naroda izražavaju zajednički interes za rekonstrukciju Starog mosta. Obnova mosta postala je simbol obnove cijele Bosne i Hercegovine i pomirenja među narodima. Federico Mayor ispred UNESCO-a u Mostaru uručuje Safetu Oručeviću plaketu “Mahatma Gandhi” koja simbolizuje mir. To se desilo 5.oktobra 1998. godine prilikom posjete Mayora Mostaru.

Prijava za uknjiženje ugrožene stare gradske jezgre Mostara na listu svjetske baštine UNESCO-a predate je 25. juna 1998. godine. Projekat je nominovan pod naslovom Stari most-most svjetova.U članu br.5 se govori o opravdanju za uključenje na listu i tu se navodi da je predloženi lokaliteta rezultat interakcije prirodnih fenomena i ljudske kreativnosti kroz dugi historijski period. Tu kulturno istorijsku vrijednost predstavlja urbana aglomeracija formirana u XVI vijeku u jeku najveće moći Osmanskog carstva, kada su se gradile veleljepne građevine i neobično elegantni monumentalni mostovi.

Malo gdje su se ljudske tvorevine tako harmonično uklopile u prirodni ambijent kao što je slučaj sa starom jezgrom Mostara. Kasnije su se vizuelni umjetnički izrazi novih generacija obogaćivali, ali nikad nisu narušavali osnovni arhitektonski milje. U ovom članu govori se o tome da je zbog destrukcije ugrožen održivi razvoj ovog područja.
“Zbog svih ovih okolnosti i slamanja predrasuda o značaju očuvanja materijalnih ostataka naše prošlosti, a time i graditeljskog nasljeđa, posebno sa historijske scene UNESCO i međunarodna zejednica moraju prihvatiti opravdanost ove nominacije, posebno što su očuvani ostaci najstarijeg gradskog tkiva, urbani sami po sebi i vremenom postali čvrsto ukorjenjeni u cjelokupan urbani prostor Mostara kao integralnog dijela evropske kulture”, stoji u obrazloženju nominacije. Materijal za nominaciju je nastao kao rezultat zajedničkog rada Zavoda za zaštitu kulturno-histrijskog i prirodnog nasljeđa Bosne I Hercegovine, Mostara, Zavoda za urbanističko i prostorno planiranje Mostar, Fondacije Stari Mostar, IRCICA- Istanbul, kao i doprinosa pojedinaca i entuzijsta.

Elaborat podnesen UNESCO-u sadrži tekstualni i grafički dio, kao i odgovrajajuću foto dokumentaciju. U toj nominaciji naglašava se se da je cilj da se međunarodna javnost upozna sa vrijednostima Mostara kao dijela evropske i svjetske baštine, ali i da se vidi stepen razaranja kako bi se obezbijedila stručna i finansijska pomoć za njeno očuvanje. Elaborat nominacije sadrži jasno definisane gradske zone. Nominirana je centralna “A” zona kao i prva kontakt zona kojoj neposredno gravitira. “A” zona situirana je u današnjem središtu Starog Mostara sa prostornom orijentacijom istok-zapad. To je područje od Konaka do Bulevara narodne revolucije.

U odnosu na tok rijeke Neretve, zaštitni pojas zone “B” počinje Karadžozbegovom ulicom na sjeveru, do Lučkog mosta na jugu. Unutar granica zaštićene zone “A” i područja kojoj neposredno gravitira, kao prirodni fenomen, sa jedinstvenom i prepoznatljivom florom i faunom, sa svojim obalama rjeka Neretve i Radobolje upotpunjuju kompletnu pitoresknu formaciju grada. U historijskoj jezgri starog Mostara posebno se ističe ambijentalna makrourbana cjelina Starog grada, koja je vezana uz ostale kulturno historijske spomenike. Zona postojećeg regulacionog plana obuhvata najuži i najstariji prostor definisan srednjevjekovnim zidinama kojima dominira neponovljivo i monumentalno djelo Stari most. Zona ekskluzivne zaštite je urbani prostor u neposrednoj blizini postojećeg regulacionog plana i obuhvata najmonumentalnije sakralne i profane objekte, kao i obale rijeke Neretve kroz cijeli njegov urbani dio. Obje ove zone čine neraskidivu vezu.

Fenomeni života

Urbanitet, prostorna matrica, kompozicija I graditeljska vrijednost pojedinačnih objekata u ovim zonama definišu cijeli grad i u sebi prelamaju sve vremenske i kulturološke uticaje, što ovom području daje posebnu vrijednost i njegovu valorizaciju i zaštitu čine neophodnijom. Osnovu kulturnog kontinuiteta predstavljaju univerzalni sintezni fenomeni života-most i njegove kule, religijski kompleks, stambene zone, mahale, njive, kuće, čaršija, njen javni život i voda. Od objekata posebno su zanimljivi sakralni, objekti urbane opreme, kulturno-historijhski, administrativni, saobraćajni, trgovačko-poslovni, vojno-fortifikacijski, rezidencijalni objekti i sepulkralni spemenici (mezarluci turbeta). Strme i nepristupačne obale Neretve u ovom dijelu grada dopuštaju uživanje u dopadljivosti pejsaža. Njihova estetska privlačnost je specifična. Rukavci njene pritoke Radobolje takođe su nudili funkcionalnost što su stanovnici obilno koristili u razne svrhe.

Pokretna kulturna dobra

U području za nominaciju nalaze se pokretna kulturna dobra, od kojih su najvažniji srednjevjekovni stećci ili mramorovi. Pored njih u haremima džamija nalaze se kapitalni nadgrobni spomenici-nišani sa kaligrafski uklesanim tekstovima. U Elaboratu se navodi destrukcija sakralnih objekata i uništavanje pokretnih umjetnina. Mnoge umjetničke kolekcije slika iz fundusa Muzeja Hercegovine, Galerije Neimarović i Gradske galerije su netragom nestale. Ratna razaranja su se odrazila i na prirodno nasljeđe. Devastacije su zabilježene nakon promjene vlasništva objekata tako što su vršene rekonstrukcije bez stručne analize.

Rad na nominaciji

Akteri i saradnici koji su učestvovali u izradi dokumentacije za nominaciju Mostara na listu svjetske baštine su: Azer Aličić (autor dijela za nominaciju), Remzija Ćišić, Mustafa Delić, Sulejman Demirović, Zijad Demirović, Ilhan Dervović, Ekrem Dizdar, Milada Elezović, Mirzah Fočo, Azra Hadžić, Muhamed Hamidović, Violeta Kovačević, Jasmina Krpo, Amir Pašić, Sead Pintul, Ornela Rezinović, Šemsudin Zlatko Serdarević, Robert Stargar, Omer Šahić, Nataša Šahinović i Zlatko Zvonić.

U međuvremenu, Stari most je sagrađen, te je iz UNESCO-a stigao dopis Gradu Mostaru u kojem se gradski čelnici obajveštavaju da se kandidatura mora ponoviti, s obzirom da je prethodna važila za ugroženu sredinu. Uz izvjesne korekcije ponovo je poslana nominacija, ovaj put za rekonstruisani Stari most i djelimično obnovljenu staru gradsku jezgru u granicama koje su ranije bile definisane.

Destinacija za domaće i strane turiste

Do zasjedanja komisije eksperata United Nations Educational Scientific and Curtural Organizaation (UNESCO) u južnoafričkom gradu Durbanu 15.07.2005. godine , na elitnoj listi svjetskih spomenika i prirodnih rijetkosti nalazilo se 788 lokacija. One su obilježene posebnim znakom na svim turističkim prospektima, brošurama i monografskim publikacijama, čime postaju pravi mamac za savremene nomade, posebno za one sa dubljim džepom. U sastav ekskluzivnih destinacija ulaze kulturno-historijski spomenici, prirodne rijetkosti i kombinacija ovih vrijednosti.

Iz Durbana (Južnoafrička unija) je 15.07.2005. konačno stigla istorijska vijest da je jezgra uknjižena na listu UNESCO-a. Mostar je postao prva destinacija u BiH koja je stekla epitet svjetske važnosti.Bila je to nagrada za Mostarce nakon ratnih godina patnje i razaranja. Na zasjedanju u Durbanu delegaciju naše zemlje sačinjavali su: Ljubo Bešlić, gradonačelčnik, Željana Zovko, ambasador BiH pri UNESCO-u u Parizu, Rusmir Ćišić i Tihomir Rozić, direktor i zamjenik direktora agencije PCU, Amir Pašić, stručni konsultatnt, Ferhat Mulabegović, stručnjak, Dušan Račić i Anita Vlašić.